Istorija Rudnika
Krećući se mističnim putevima prošlosti od Ilira, Kelta, Rimljana, uspona i pada srednjovekovne Srpske države, dubrovčana i kotorana na Rudniku, ratnih pohoda i karavana, turskog ropstva i prvog oslobođenog grada Rudnika u Prvom srpskom ustanku do Rudnika danas, sagledaćemo svu lepotu "Srca Šumadije i njenog najboljeg grudobrana" kako je u romantičarskom zanosu, ushićen lepotom Rudnika 1884. godine pisao V.Karić :
Na Rudniku u gustim i jedva prohodnim šumama, ovog malenog kruga bilo je ogromno slagalište buntovničkog duha i ognja, kojim se upali turska carevina i vaskrse današnja Srbija...
Sve je počelo dolaskom Ilira i Kelta na ove prostore koji su se zanimali za rudu i eksploatisanje rudnog blaga planine Rudnik. Istina nema pisanih podataka kako su se naselje i planina u to vreme zvali. Dr. Rastislav Marić je pokušao da naziv odredi kao SKORDIS, na osnovu imena keltskog plemena Skordiska, koje je u starom veku dugo naseljavalo oblast Gornje Mezije (Severne Srbije).
U IV veku stare ere ovom okolinom zavladali su Kelti, koji su kao osvajači prodrli iz oblasti Rajne, pobedili Ilire kao starosedeoce i tu se zadržali. Rudno blago ove okoline privuklo je pažnju i Rimljana, koji su kasnije zavladali ovim krajevima, jer im je ruda bila neophodna za izradu novca i oružja. Posle dugih borbi sa Keltima i ostacima Ilira, Rimljani su ovde formirali svoje provincije. Septimije SeverPored samih rudarskih okana na jugozapadnoj strani planine Rudnika, nađena je kamena ploča iz ~TERRA MATER TEA~ - boginja majke zemlje. Hram je služio rudarima da se u njemu pomole Bogu pre ulaska u jamu za spas od opasnosti. Ovaj hram je bio porušen pa ga je rimski car Septimije Sever obnovio i ovaj natpis stavio na ulazu.
Tek u jedanaestom veku se pominje Rudeniko, Rudniko, Rudniho. U starim arhivama Rudnik se pominje 1296. godine kao mesto i planina Rudnik. Predpostavlja se da je ime dobio po starom slovenskom nazivu rude.Rudno blago na Rudniku koristili su manje ili više svi Još kralj Dragutin, sin kralja Uroša, pa posle njega i Vladislav, kovali svoj novac na Rudniku. Novac kralja Dragutina je prvi srpski dinar sa ćiriličnim natpisom, koji glasi "Stefan Rab".
Rudokopi na Rudniku i dalje su radili i donosili prilične prihode državnoj kasi i despotu.Tada se plaćala carina, i to je jedna desetina vrednosti od prodate robe. Ostrvica je tada bila sedište upravne jedinice. Grad na Ostrvici često se pominje u našim srednjovekovnim letopisima. Ostrvica se sastojala iz dva dela: velikog i malog grada, podignutih na odvojenim stenama, a zatim spojenih zajedničkim zidom. Od celog utvrđenja očuvali su se samo neznatni ostaci malog grada i jedan veći deo zida oko vrha stene na kojoj se nekada uzdizao veliki grad.
U vreme Srpske despotovine Rudniku se posvećuje posebna pažnja i on ostaje i za vreme despota Stefana Lazarevića i za vreme vladavine despota Đurđa Brankovića istaknuti trgovački i rudarski centar države. Despot Đurađ je na Rudniku imao svoj dvor i ovde često boravio. Kod njega na dvoru bio je i veliki čelnik Radič Postupović, ktitor manastira Vraćevšnice.
Đurđeva žena, grkinja Jerina, u narodu poznata kao ,,prokleta Jerina’’ umrla je u Rudniku 3. maja 1457. god. U ovo vreme, neposredno pred konačan pad Srbije pod tursku vlast u Ostrvici borave Đurđev i Jerinin sin Grgur i kći Mara kao i Jerinin brat Toma Kantakuzin.
S obziron na strateški značaj Ostrvice i Rudnika Turci su ovde nastanili svoje svoje posade i Rudnik pretvorili u središte vojno-administrativne organizacije čitavog ovog kraja tj. u centar Rudničke nahije. Iako su Turci nastavili eksploataciju rude, Rudnik u ovo vreme gubi raniji privredni značaj.
Za vreme austrijske vladavine (1718-1739) Rudnik ponovo oživljava, a Austrijanci počinju sa eksploatacijom rude. Austrijanci su mnogo cenili drvo kojim je bila obrasla cela Šumadija, zbog čega je tako i nazvana.
Pred kraj okupacije Autrijanci počinju pravu pljačku u korišćenju svih srpskih nacionalnih dobara i radne snage, goneći narod na prinudan rad u svojim privatnim preduzećima.
Beogradskim mirom 1739. godine Turci ponovo dobijaju na upravu ove krajeve od Save i Dunava i opet uzimaju Rudnik.
Kada je nakon seče knezova podignut Prvi srpski ustanak, Rudničane je na oružje digao Milan Obrenović i pridružio se Karađorđu. Rudnik je prva oslobođena teritorija i prvi oslobođeni grad u Prvom srpskom ustanku. Prva bitka vođena je za oslobođenje Rudnika.
"Već u februaru 1804. Milan Obrenović je sa četom Rudničana stigao u pomoć ustanicima koji su bili opseli grad Rudnik, te je znatno doprineo osvojenju njegovu".
Karađorđe je sa Sovjetom doneo odluku da se na Rudniku produže radovi na kopanju rude, a da se za ove radove dovede 35 Sasa, rudara i topioničara i jedan inženjer. Tako je i uradjeno. Radovi su počeli 1806. godine sa 35 Sasa i nešto meštana.
Vadili su i preradjivali gvožđe, olovo i nešto srebra. Gvoždje i olovo su upotrebljavali za ratne potrebe, a srebro za kovanje novca. Već 1808. godine razmišljalo se da se ovi radovi prošire u pravu industriju. Celokupna tadašnja srpska diplomatija usmerila je svu svoju propagandu na to da se Francuzima i Rusima dokaže da rudne zalihe na Rudniku predstavljaju ogromno bogastvo. Tada je doneta odluka da se ovde kuje novac od srebra i bakra. Srebrni da nosi turski, a bakarni austrijski državni žig, kako bi u inostranstvu imao vrednost samostalnih i priznatih država, jer Srbija još to nije zvanično pred stranim silama postala. Za ovaj novac trebalo je u inostranstvu nabavljati oružje za produžetak borbe.
Ometani ratovima sa svih strana 1812. godine napušteni su rudarski radovi na Rudniku, a na površini je ostalo mnogo iskopane i neistopljene rude. Tu je ostala sve do 1865. godine kada se opet počinje sa radovima u oknima. Pošto su bili izvršeni svi potrebni pripremni radovi, kopanje rude počinje 1866.godine.
Ubistvom kneza Mihaila prestaju i radovi. Obnovljeni su 1869. godine, ali ubrzo obustavljeni sve do 1890. godine kada su ponovo obustavljeni. Sa prestankom radova na rudokopima zastalo je i napredovanje varošice. Meštani nisu imali nekih ličnih prihoda od rada rudokopa, pošto oni u rudokopima nisu ni radili. Od rudarskih radnika očekivali su veće koristi trgovci i kafedzije, te su za svoj posao gradili dućane i kafane. Miša Mihailović, inženjer iz Beograda, uzeo je 1894. godine koncesiju za ispitivanje i eksploataciju kačerskijh rudnika, a samim tim i eksploataciju šuma na tom sektoru. Ruda se kopa sasvim malo i radovi su jenjavali. U to vreme Miša ponudi Rudničanima da im ozida crkvu ali su oni jednoglasno to odbili.
Bio je među začetnicima Prvog srpskog ustanka. Karađorđe ga je 1811. postavio za vojvodu u Kačeru. Godine 1813. držao je sa Kačercima veliki šanac u Deligradu mesec dana po turskom zauzeću Beograda i propasti Srbije, odakle se sam povukao. Turcima se predao staranjem kneza Miloša. Loma se ponajviše od svih srpskih vojvoda zalagalo za pokretanje oružane borbe protiv Turaka 1815. godine. Na prvim dogovorima u Rudovcima i Vreocima, Loma je vodio glavnu reč.
Tragično je ranjen s leđa, u glavu, od Turčina koji mu se predao. Po njemu su nazvane ulice u mnogim gradovima Srbije. Sahranjen je u centru varošice Rudnik, ispod prigodnog spomenika od belog mermera, pored ulaza u školu koja se zove po njemu. Spomenik je posvećen Lomi i svim ratnicima sa Rudnika palim u ratovima 1912-1920.
Na jednoj strani bele mermerne piramide urezane su sledeće reči posvećene budućim generacijama:
Deco budućnosti naše, krvlju i kostima našim razasutim po Balkanu, Aziji, Evropi i Africi zapalili smo kandilo vaše slobode. U amanet vam ostavljamo tekovine naše.
Tokom Prvog svetskog rata rudnički kraj je odigrao veoma važnu ulogu naročito u Kolubarskoj bici u jesen 1914. godine. Nakon perioda povlačenja i velikih gubitaka, general Prve armije, Živojin Mišić prelazi u napad tj. donosi istorijsku odluku o pokretanju tzv. rudničke ofanzive. Za vreme rudničke ofanzive 1914. godine, selo ispuniše izbeglice iz Mačve. Zatim se smesti i treći poziv Timočke divizije. To još više oteža ishranu tadašnjeg stanovništva. Sa Rudnika je 1915. godine u rat otišlo 186 ljudi, najviše u 19. puk Šumadijske divizije.
Austrougarske trupe sa svojim saveznicima Nemcima ušle su na Rudnik 27. oktobra 1915. godine, po tako gustoj magli da se ni na tri metra nije moglo videti. Ovo su iskoristili pojedini iznemogli srpski vojnici pa su, povlačeći se umakli u šumu da ne upadnu u neprijateljske ruke. Iz ovog vremena ne može se govoriti ni o čemu dobrome. Okupacione vlasti su odmah počele eksploataciju rudokopa i šume. Tada je nastupila nezapamćena glad. Pojedine žene bile su prinudjene da idu sa torbicama čak do Smedereva da bi kupile 5 kilograma žita ili kilogram soli, često plaćajući ovaj put glavom.
Došlo je oslobodjenje, tačno tri godine posle okupacije, 27. oktobra 1918.godine, sa onakvim istim maglovitim danom. Oduševljenju i veselju nikad kraja. Stara vlast rasturena je, a nova još nije postavljena. Vraćaju se sa solunskog fronta solunci, ponosni zbog pobede. Nešto kasnije dolaze i ratni zarobljenici, malo postidjeni svojim udesom. Sa solunskog fronta došla su 72 čoveka, a iz zarobljeništva 8. Nije se vratilo 106 ljudi, koji su izginuli ili pomrli u toku rata od ranih zaraznih bolesti.
